W dniu 7.09.2018r. Koło PZITS nr 13 zorganizowało dla członków Oddziału Krakowskiego PZITS i MOIIB (46 osób) spotkanie szkoleniowe na obiektach Zakładu Uzdatniania Wody Bielany, najstarszego zakładu wodociągowego w Krakowie, uruchomionego w dniu 14.02.1901r., który ponad 50 lat był podstawowym źródłem wody dla Krakowa, a aktualnie jest jednym z czterech zakładów uzdatniania wody, zaopatrujących w wodę Kraków.
Przewodnikiem po obiektach był kierownik Zakładu P. Andrzej Tyczyński. W pobliżu nieczynnego ujęcia wody na rzece Wiśle przytoczył ciekawe wątki historyczne tworzenia się wodociągów i budowy zwiedzanych obiektów.
Wszystko zaczęło się, gdy prezydentem Krakowa był w latach 1866-1874 Józef Dietl (ur.1804-zm.1878) lekarz z wykształcenia, który już 31.10.1866r. w przemówieniu programowym stwierdził, że „dla zdrowia i wygody mieszkańców koniecznym jest doprowadzenie do miasta Krakowa obfitej wody źródlanej lub rzecznej”. Jesienią 1870 powstał projekt „zaopatrzenia miasta i przedmieścia w wodę wiślaną do skrapiania ulic i do potrzeb domowych na wszystkich piętrach aż do poddasza, do potrzeb fabrycznych, szpitali i koszar, a wreszcie do ozdobienia miasta za pomocą 10 fontann.” Komisja Wodociągowa przy Radzie Miasta odrzuciła go, jako nienadający się do realizacji i bardzo kosztowny. Prezydent Dietl zaapelował do członków Komisji: „Nie zrażajcie się Panowie wielkimi kosztami, jakie pociągnie za sobą urządzenie wodociągów, bo koszta przeminą, korzyści zaś będą wieczne.” Ponad trzydzieści lat trwały starania, aby powstały w Krakowie nowoczesne wodociągi.
Opracowywano różne projekty, biorące pod uwagę różne źródła wody, które po kolei były odrzucane.
W 1872 roku Wydział Krajowy Sejmu zatwierdził pożyczkę loteryjną w wysokości 1,5 mln złotych reńskich na realizację projektu uporządkowania miasta Krakowa autorstwa prezydenta Dietla. W projekcie tym uwzględniona była budowa wodociągu, na który planowano przeznaczyć 1/3 tej pożyczki. Jednak wodociągu nie wybudowano, a część tej kwoty wykorzystano na budowę miejskiego teatru oddanego w 1893 roku (obecnie im. Juliusza Słowackiego), którego orędownikiem był radca miejski Walery Rzewuski. W 1874 roku Józef Dietl przestał być prezydentem Krakowa, a w roku 1878 zmarł. Jego kolejni następcy kontynuowali zaplanowane przez niego przedsięwzięcia. Jesienią 1881r. w skład Rady Miejskiej i Komisji Wodociągowej weszło kilku lekarzy. Komisja Wodociągowa powołała hydrotechnika inż. Władysława Klugera, który przeprowadził ponowną ocenę dotychczasowych 30 projektów budowy wodociągu. Wszystkie odrzucił z powodu niedostatecznych badań wydajności źródeł lub złej jakości wody. Sam był zwolennikiem źródeł w Regulicach i w oparciu o nie opracowywał projekt wodociągu, który zatwierdziła Rada Miejska. Wykonane zostały badania źródeł, wykupiono teren wokół nich i wyznaczono strefę ochronną. Ale nastąpiły protesty Krakowskiego Towarzystwa Technicznego trwające kilka lat. Dodatkowo w 1890 roku władze wojskowe negatywnie zaopiniowały wykorzystanie źródeł w Regulicach, ze względu na zbyt dalekie położenie od zewnętrznego pasa fortyfikacyjnego Krakowa. Przełom nastąpił w roku 1892, w którym Krakowskie Towarzystwo Techniczne wystosowało petycję do Rady Miasta o odpowiednie zbadanie wód gruntowych w dolinach Wisły i Sanki.
W październiku 1897 roku powstało Miejskie Biuro Wodociągowe z kierownikiem Romanem Ingardenem. W dniu 26.05.1898r. Rada Miasta zatwierdziła projekt Ingardena budowy wodociągu zasilanego wodą gruntową z terenów wodonośnych w Bielanach. Budowę rozpoczęto w 1899 roku. Wybudowano 20 studni wierconych (z 30 zaprojektowanych) o głębokości ok. 10,0 m, ujmujących wodę z terenów wodonośnych, zakład pomp z halą maszyn parowych, kotłownią i studnią zbiorczą oraz zbiornik wodociągowy pod Kopcem Kościuszki. Transport wody ze studni ujmujących do studni zbiorczej na terenie zakładu odbywał się za pomocą lewara, a pompy tłokowe napędzane maszynami parowymi, tłoczyły ją rurociągiem DN 650 mm na odległość ok. 4,5 km do zbiornika wody pitnej pod kopcem Kościuszki, skąd grawitacyjnie spływała rurociągiem DN 750 mm do Krakowa. Węgiel do kotłowni dostarczany był barkami rzeką Wisłą. Uroczyste oddanie do użytku nastąpiło w dniu 14.02.1901. przez ówczesnego prezydenta Krakowa Józefa Friedleina, który w hali maszyn przeciął wstęgę wypowiadając słowa: „Bogu na chwałę ludziom na pożytek”.
W suchym 1904 roku podjęto decyzję o stopniowej rozbudowie ujęcia. Pierwotny projekt zakładał budowę 30 studni wierconych do pokrycia średniego zapotrzebowania wody w ilości ok. 12 tys. m3/d. Do końca 1912 roku było już 76 studni.
W 1920 roku, kiedy w mieście zaczęło brakować wody, postanowiono wykorzystać metodę „sztucznego wytwarzania” wody podziemnej. Na lewym brzegu Wisły naprzeciw hali pomp na Bielanach wybudowano ujęcie brzegowe oraz pompownię. Pomiędzy dwoma rzędami studni wierconych wybudowano baseny infiltracyjne i rurociągi doprowadzające do nich wodę pompowaną z Wisły. Woda wiślana przepompowana do basenów przesączała się przez ich piaszczyste dno, osadzając na ich powierzchni zawiesiny i inne zanieczyszczenia. Oczyszczona woda przenikała do przepuszczalnych warstw gruntu, skąd była ujmowana za pomocą studni wierconych, dalej lewarami przepływała do studni zbiorczej na terenie zakładu.
W 1926 roku zakład osiągnął średnią zdolność produkcyjną na poziomie 34 tys. m3/d.
W 1932 roku w związku z pogarszającą się jakością wody w Wiśle, na wskutek rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku, na terenie zakładu powstało laboratorium chemiczne analizujące na bieżąco ujmowaną wodę, a w następnym roku laboratorium bakteriologiczne oraz stacja chlorowania wody chlorem gazowym, wprowadzanym bezpośrednio do rurociągu tłocznego. W wyniku przeprowadzanej w latach 1946 – 1949 kompleksowej modernizacji, zakład osiągnął średnią zdolność produkcyjną na poziomie 42 tys. m3/d.
W 1950 r. nastąpił wzrost zapotrzebowania wody, który nasilał się w następnych latach i jednocześnie nastąpił dalszy wzrost zanieczyszczenia Wisły wraz ze skażeniem związkami fenolowymi, które reagując z chlorem używanym do dezynfekcji nadawały wodzie do picia nieprzyjemny zapach. Konieczna była zmiana sposobu dezynfekcji na ozonowanie wody wiślanej oraz znalezienie innego niezanieczyszczonego źródła wody. Wybór padł na pobliską Sankę, lewobrzeżny dopływ Wisły, gdzie w 1957 roku powstało ujęcie wody. Od tego czasu zakład pobierał wodę równolegle z obu rzek. W kwietniu 1959 roku rozpoczęto ozonowanie wody wiślanej, które odbywało się do czerwca 1970 roku. W 1959 roku po raz pierwszy w Polsce zastosowano ozonatory do dezynfekcji wody. W następnych latach, aby pokryć stale rosnący deficyt wody w mieście, zakład produkował nawet ponad 50 tys. m3/d. W 1988 roku zrezygnowano całkowicie z poboru wody z Wisły opierając się wyłącznie na poborze wody ze złoża wodonośnego oraz rzeki Sanki, który trwa do dziś.
Obecnie ZUW Bielany produkuje 12 tys. – 24 tys. m3/d wody.
Zobaczyliśmy:
na rzece Sance stopień piętrzący (o wysokości 2 m, zlokalizowany w odległości 400 m od ujścia Sanki do Wisły) wraz z brzegowym ujęciem wody. Ujęcie posiada: dwie komory wlotowe, wyposażone w zastawki z napędem elektrycznym obsługiwane zdalnie z dyspozytorni zakładu, kraty zatrzymujące większe zanieczyszczenia, piaskownik dwukomorowy, gdzie poprzez wytracenie prędkości przepływu wody na dnie osadza się piasek, stację pilotową, umożliwiającą wstępną ocenę jakości ujmowanej wody surowej. Po piaskowniku woda przepływa grawitacyjnie rurociągiem DN 1000 mm do studni zbiorczej wody surowej. Teren ujęcia jest ogrodzony i monitorowany,
studnię zbiorczą wody surowej, wyposażoną w pompy zatapialne, przepompowujące wodę surową rurociągiem DN 600 mm do wstępnego sadnika wody surowej, o pojemności ok. 35 tys. m3. Zadaniem osadnika jest zatrzymywanie na dnie osadów stałych niesionych przez wodę. Woda przez leje przelewowe grawitacyjnie przepływa do poszczególnych basenów infiltracyjnych,
baseny infiltracyjne i studnie ujmujące. Na obszarze wodonośnym na Bielanach jest 11 basenów infiltracyjnych o całkowitej powierzchni ok. 72 tys. m2. Woda filtruje przez piaszczyste dno basenów pozostawiając na powierzchni dna zawiesiny i zanieczyszczenia. Przefiltrowana woda ujmowana jest przez 97 studni, z których trzema lewarami przepływa do dwóch studni zbiorczych wody pitnej na ZUW Bielany (po drodze poddawana jest dezynfekcji), skąd tłoczona jest do zbiornika Kościuszko, zbiornika Las Wolski, zbiornika Tyniec, osiedla Bielany i dalej do odbiorców,
budynek dezynfekcji, w którym znajduje się instalacja dezynfekcji podchlorynem sodu, w tym pojemnik z solanką z tabletkowanej soli, elektrolizer przetwarzający solankę i zmiękczoną wodę w roztwór podchlorynu sodu, pompy dozujące dawkę podchlorynu sodu,
pompownię główną, w której znajdują się zespoły pomp wraz z rurociągami ssawnymi i tłocznymi wody pitnej, pompa wody infiltracyjnej, w obrębie której podchloryn sodu łączy się z przefiltrowaną wodą. W pompowni mierzona jest zawartość wolnego chloru,
jedną z dwóch studni zbiorczych wody pitnej, do których wpływa woda po dezynfekcji i które pełnią funkcję komór ssących dla pomp wody pitnej.
Spotkanie szkoleniowe zakończyło się w restauracji „Srebrna Góra”, gdzie podczas ciepłego posiłku wymieniliśmy się wrażeniami ze zwiedzanych obiektów i zacieśnialiśmy kontakty koleżeńskie.
W artykule wykorzystane zostały informacje zawarte:
- w monografii „Wodociągi Krakowa” Roberta Wierzbickiego wyd. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. w Krakowie, Kraków 2011,
- na stronie internetowej https://wodociagi.krakow.pl/o-firmie/zuw.bielany.html
Jadwiga Petko
